[ Pobierz całość w formacie PDF ]
styczną cechą ideologii, działań i ruchów środowisk przeciwstawiających się
wzorom dominującym czy oficjalnym, przyjętym i niejako obowiązującym ja
ko swoista norma w danej kulturze - jest odmienna koncepcja czasu, odmien
ny sposób myślenia o czasie, wartościowania go, życia w czasie. Opisując ruch
kontrkultury Aldona Jawłowska wskazała na odmienność stosunku do czasu
i szczególny rytm życia codziennego, będący wyzwaniem wobec typowego
stylu życia amerykańskiej klasy średniej, stylu, w którym wszystko jest z gó
ry zaplanowane i przewidziane" (Jawłowska, 1975: 224). Można powiedzieć
więcej: różnice w zakresie czasu społecznego wydają się konstytutywne dla do
minujących - i odmiennych (alternatywnych) - typów i wzorów kultury (Tar
kowska, 1991). W społeczeństwach o dominującym typie czasu linearnego,
ilościowego, zorientowanego w przyszłość, ruchy alternatywne wprowadzały
czas jakościowy, wyrwany z przymusów linearnych i ilościowych, odbudowy
wały umiejętność przeżywania terazniejszości. W społeczeństwach, w których
rzeczywistość społeczna, polityczna czy ekonomiczna zmusza" do prezenty-
zmu, tymczasowości i życia z dnia na dzień, środowiska lansujące odmienny
styl życia przejawiają rozleglejszy horyzont czasowy i dłuższą perspektywę
czasu. Tak było w Polsce w latach osiemdziesiątych.
Nie wiem, jak liczne, ale na pewno znaczące społecznie były w owym okre
sie w Polsce takie grupy i takie środowiska, które świadomie wybierały inny
(od dominującego, oficjalnego) sposób myślenia o czasie, które nie zgadzały
się na krótką, zawężoną do terazniejszości perspektywę czasu oficjalnego".
Ruchy, grupy i środowiska alternatywne lansowały i realizowały wartości nie
mieszczące się w nurcie dominującym także (a może przede wszystkim) pod
względem stosunku do czasu. Charakterystyczną cechą być może wszystkich,
a na pewno wielu spośród tych ruchów, była troska o wartości, których reali
zacja wymaga rozległej perspektywy czasu, ciągłości oraz myślenia długofalo-
130
wego. Są to takie wartości, jak środowisko, zdrowie, kultura, wychowanie,
wiedza, kształcenie. Przegrywają one na co dzień pod naporem bieżących, do
raznych problemów i interesów narzucających krótkofalową politykę. Ruchy
alternatywne można więc traktować jako dążenie do przezwyciężenia krótkiej
perspektywy czasu. Protest wobec prezentyzmu, dominujÄ…cego i oficjalnego,
narzuconego przez warunki życia, jest tym, co na poziomie wartości podstawo
wych, głębokich i ukrytych, łączy te różne grupy i środowiska.
Różnice w stosunku do czasu, zasadnicze dla odrębności dominujących i al
ternatywnych stylów życia, stanowią wymiar zróżnicowania bardzo istotnego
dla społeczeństwa polskiego.
Czas społeczny i małe grupy
Jednym z podstawowych dla naszych rozważań zagadnień jest problem kon
sekwencji orientacji prezentystycznej - niezależnie od jej zasięgu społecznego
- w sferze więzi społecznej, wpływ krótkiej perspektywy czasu na kształt
i przemiany stosunków między ludzmi. Warto zadać pytanie: czy wszystkie
typy orientacji temporalnych, czy wszystkie rodzaje czasu społecznego w rów
nym stopniu pełnią funkcje integrujące (bądz dezintegrujące)? Zatem czy
w świetle wiedzy chronozoficznej orientacja prezentystyczna jest konflikto-
twórcza czy integrująca, czy sprzyja współdziałaniu, czy też rywalizacji lub an
tagonizmom?
Badania z zakresu socjologii i psychologii czasu (niektóre z nich przedsta
wiłam w poprzednim rozdziale) ukazują, że w sytuacjach, które sprzyjają do
minacji orientacji prezentystycznej, które sprzyjają stosowaniu koncepcji cza
su nieciągłego, wyrwanego z czasowego continuum obejmującego również
przeszłość i przyszłość, pojawiają się zjawiska o charakterze patologicznym
także w zakresie stosunków między ludzmi4. Gdy nie łączą już więzi związane
z przeszłością, gdy nie ma się poczucia, że przyszłość będzie wspólna z racji
niepewności i niejasności z nią związanej, gdy dominuje poczucie tymczaso
wości, związki między ludzmi również mają charakter tymczasowy i krótko
trwały, są byle jakie", bez troski o konsekwencje i ciąg dalszy, bez pozytyw
nych lub negatywnych oczekiwań reakcji wzajemnych. Ta bylejakosc jest ty
powa nie tylko dla sfery kontaktów przelotnych, ale dotyczy również więzi bar
dziej trwałych. Zwiadomość czasu charakteryzująca się brakiem wspólnej in-
4
Warto przypomnieć o konieczności relatywizacji tego twierdzenia do współczesnych społe
czeństw przemysłowych euroamerykańskiego kręgu kulturowego, w których swoistą normą jest
terazniejszość wyrastająca z przeszłości oraz powiązana z przyszłością.
131
terpretacji przeszłości i brakiem wspólnej wizji przyszłości sprzyja atomizacji
społecznej, dezintegracji (Eisenstadt, 1949; Nelkin, 1970), rozwojowi perspek
tyw jednostkowych, indywidualistycznych, niekiedy egoistycznych w percep
cji rzeczywistości. Ten rodzaj skutków orientacji prezentystycznych wyrażają
cych się we wpływie na więzi między ludzmi, wydaje się najważniejszy ze spo
Å‚ecznego punktu widzenia.
Zjawiska podobne do opisanych wyżej można było dostrzec w Polsce lat
osiemdziesiątych. Choć były i są, być może liczne, środowiska i grupy operu
jÄ…ce odmiennÄ… od typu dominujÄ…cego koncepcjÄ… czasu, koncentracja na tera
zniejszości, na zaspokajaniu bieżących, krótkoterminowych potrzeb wydaje się
przeważająca. Orientacja ta jest wyrazem pewnej dezintegracji i atomizacji (z
drugiej zaś strony sprzyja tym zjawiskom), z tym, że podmiotem tych proce
sów nie byłyby rozproszone, bezradne jednostki.
Zastanówmy się bowiem, co dzieje się w sytuacji zablokowanych działań
zbiorowych na rzecz zbiorowej przyszłości i wobec trudności przewidywane
go, pewnego działania na rzecz indywidualnej przyszłości? Odwołując się do
schematu zaproponowanego przez Coserów, można wyodrębnić dwie możli
wości: pasywność - zbiorową lub indywidualną - bądz też aktywność zoriento
waną na terazniejszość. Wydaje się, że w latach osiemdziesiątych dokonało się
w Polsce przejście i zmiana nastawień: od zbiorowej pasywności, apatii, będą
cych wyrazem skrajnego prezentyzmu, który wydawał się charakterystyczny
dla pierwszej połowy lat osiemdziesiątych, ku aktywności zindywidualizowa
nej i dezintegrującej, zorientowanej nie tylko na terazniejszość, ale również na
[ Pobierz całość w formacie PDF ]